مقدمه

علم نسب از علوم عالی است و آن گونه که مرحوم سید عبد الحجه بلاغی مرقوم فرموده‌اند:قرآن کریم هم به این مسأله عنایت دارد.

نبی اکرم (ص) نیز فرموده ((تعلموا انسابکم لتصلوا به ارحامکم)) (یعنی نسب های خود را فرا گیرید تا به وسیله آن صله رحم کنید.)

این علم دوشادوش تاریخ اسلام  در میان سادات آل ابوطالب رواج داشته و آن گونه که در کتاب‌های نسب شناسی آمده: از همان قرن اول هجری و به خصوص پیش آمدن هجرت‌های و برخی آوارگی‌ها (که بر اثر تعهدیات امویان و عباسیان پیش آمده)از سوی خود سادات و برخی از مؤلفین کتب انساب و علم رجال به حفظ نسب سادات توجه شده و در هر شهر و دیاری که علویان بوده‌اند دفتر و جریده‌ای برای ثبت نسب‌ها وجود داشته و برای حفظ اسامی سادات اصیل دقت کافی مبذول می‌شده است و به همان گونه که مؤلف کتاب ارزشمند منتقله الطالبین (که اخیراً ترجمه شده و با نام مهاجران آل ابوطالب به چاپ رسیده است) در جای جای کتاب خود نوشته‌اند:ثبت و ضبط و نظارت بر حفظ نسب‌ها به گونه‌ای بود که اگر فرد و یا افرادی به محل مربوط یا به دارنده دفتر ثبت اسامی سادات مراجعه می‌نمود و خود را سید و علوی معرفی می‌نمودند به سرعت معلوم می‌گردید و یا به قول همان مؤلف: دروغگو و بسیار کذاب بوده است.)

لازم به ذکر است که در اوایل ثبت و ضبط اسامی سادات به صورت متفرقه صورت می‌گرفته اما بعدها با پیشنهاد برخی از علویان در هر منطقه فردی به عنوان نقیب(سرپرست سادات) انتخاب می‌گردیده و امور مربوط به انساب را انجام می‌داده و در مدت‌های مدیدی هم انتخاب نقاب با صدور حکم از سوی حاکم یا خلیفه وقت به طور رسمی صورت می‌گرفته است که نمونه‌های آن بسیار است.

از زمان تسلط مغولان مسلمان به خصوص حاکمان شیعه آن دودمان که در رأس آنان سلطان محمد خدابنده یا سلطان اول جایت و (معاصر علامه بزرگوار مرحوم حسین بن یوسف بن مطهر حلی) قرار داشته است دستور این بوده که در هر شهر و دیار (دارالسیادةهایی) ایجاد شود از این جهت بود که امور نقابت عمومی و رسمی شد و این کار تا قبل از فتنه افقان های غلزایی(و سپس سلطه نادر) ادامه داشته لیکن در زمان روی کار آمدن آن‌ها اگر چه حکومتشان عمر کوتاهی داشته انجام امور مذکور از هم پاشیده و دیگر هیچ گاه سر و سامانی نگرفته است و به همین خاطر است که به هنگام تحقیق درام و انساب از قرن یازده به بعد تدوین سلسله نسب‌ها با مشکل روبرو بود و می‌باشد.

کلامی چند در اهمیت نسب شناسی و ارزشمندی علم نسب

 آنچه بعد از ظهور پیامبر اسلام (ص) در اهمیت شناسایی انساب مورد نظر علما و دانشمندان بزرگ اسلامی بوده احادیثی است که از خاتم پیامبران رسول گرامی اسلام نقل گردیده است. اصل حدیث با نقل‌های گوناگون چنین است (علموا انسابکم لتصلوا ارحامکم) (خویشان خود را بشناسید، تا بتوانید صلۀ رحم کنید)

اعرفوا انسابکم لصلوا ارحامکم.. نسب‌های خود را بشناسید که صله رحم نمایید.

تعلموا انسابکم تلصلوا(لتصلوا ارحامکم).. نسب‌های خود را فراگیرد تا صله رحم کنید.

تعلموا من انسابکم ما تصلون به ارحامکم...، فراگیرد انسابتان را برای آنچه که به آن صله رحم کنید.

در احادیث فوق الذکر و برخی احادیث دیگر با نقل قولهای متفاوت، اصل و اساس روایات، شناسایی اقوام و بستگان برای انجام صلۀ رحم است که برای انجام آن اهمیت فراوانی مورد نظر و توجه بوده است.

از سوی دیگر اهمیت در شناخت اولاد،اعقاب، احفاد و اسباط پیامبر (ص) و ثبت و ضبط اسامی ذریات حضرت فاطمه(ص) و حضرت علی(ص).حدیث دیگری است که باز از شخص رسول گرامی(ص) بر جای مانده است.

بر اساس منابع متعدد و مدارک زیاد وسندیت ثبت شده از سوی بسیاری از محدثین بزرگوار آمده که پیامبر  فرموده اند:

((کل سبب و نسب ینقطع و یوم القیامة الا ماکان من سبی و نسبی)) یعنی در روز قیامت هیچ خویشاندی سببی و نسبی سود بخش نیست و قطع خواهد شد،مگر خویشاندی که از جانب سبب و نسب من باشد.

در همین زمینه ترجمه حدیث دیگری نقل است که  پیامبر  فرموده اند:

هر نسب و دامادی در روز قیامت منقطع است، مگر نسبت و دامادی من.

(برای اطلاع از اهیمت نسب نسب شناسی،علم نسب،معنی سید و خصایص اولاد و اعقاب معصومین(ع)به مقدمه کتاب جامع الانساب، تالیف دانشمندان بزرگوار جناب آقای سید محمد علی روضاتی،صفحات 1 تا 65و دیگر کتب و منابع نسب شناسی مراجعه فرمایید.

پشتوانه و تایید بر تمام مطالب و احادیث مربوط به نسب شناسی به خصوص انساب گرامی اهل البیت(ع)، آیه ای از قرآن کریم و مجید می باشد،آنجا که خداوند قادر بی همتا و رب العالمین خطاب به پیامبر بر حق فرموده اند:

((قل لا اسیلکم علیه اجرا، الا المودة فی القربی)) (قرآن سوره شوری،آیه 23)

یعنی،ای پیامبر به مسلمانان و مؤمنین بگو، من در برابر انجام وظایف و پیاده نمودن رسالت و امر پیامبریم، چیزی از سما نمی خواهم، مگر احترام گذاشتن و گرامی داشتن و نزدیکانم.

علم نسب شناسی و ثبت و ضبط اسامی اسامی و ذراری معصومین(ع)دنباله توجه به علم نسبدر قبل از اسلام می باشد، اما با دقت و نظر بیشتر و از سوی دیگر عنایت به علم نسب که مورد سفارش پیامبر(ص) و ایمه اطهار(ع) بوده به طور خلاصه اثرات مثبت و ارزانده زیادی در برداشته و دارد که از جمله آنها می توان به برخی از آنها اشاره نمود.

1-      توجه به علم و نسب شناسی و تنظیم شجره نامه ها،بر اساس ثبت و ضبط اسامی سادات،وظیفۀ مهمی است که عامل اصلی و تشویق کننده آن٬آیه قرآنی و احادیث پیامبر اسلامی می باشد که به کوتاهی در سطور بالا اراﺋه گردید.

2-      ثبت اسامی ذریات معصومین (ع) و ذکر برخی از حوادث اجتماعی_تاریخی و بعضی از حالات و گوشه ای از زندگی آنان، توانسته و می تواند سند بزرگ و افتخار آفرینی برای همه سادات باشد، چرا که وجود نسب نامه ها و شجره نامه ها در هر خانواده، سبب معرفی کامل یا نسبی سادات و اطلاع از اتصال نسب خود به دودمان اهل البیت (ع) موجب خواهد شد٬ تا در قیام و عمل بهتر به وظایف خصوصی و عمومی خود ساعی و کوشا باشند.

3-      در قرون گذشته به خصوص در قرون اولیۀ اسلام٬ علم نسب جایگاه ارزشمند و والایی داشته و مورد توجه زیاد بوده و در هر عصر و زمانی٬ علماء و دانشمندان بزرگ،وارد علم نسب شناسی می شده اند و عنوان و صفت ((نسابه)) برای یک فرد افتخاری بس عظیم بوده و عمل آنها به جمع آوری اسامی سادات و تحقیق در صحت اسامی نتایج مثبت و زیادی را در میان خاندان ها و افراد منسوب معصومین (ع) در بر داشته است.

4-      ارزش دیگر ثبت و ضبط اسامی و تنظیم شجره نامه ها،علاوه بر انکه برای نسل های بعدی هر خاندان بسیار مفید و سند افتخار به اجداد و گذشتگان خود می باشد،نام و حالات سادات را هم از حوادث گوناگون روزگار و دستبرد های زمانه دور و از تحریفات معاندین و دشمنان مصون و حفظ می دارد.

5-      رسول گرامی خود به نصب خویش توجه داشته و در جایی، خود را به اصحاب و یاران معرفی نموده و گفته اند:

انا محمد بن عبد الله بن عبد المطلب بن هاشم (عبد الهاشم) بن عبد مناف بن قصی بن کلاب بن مره بن...

اعقاب گرامی آن حضرت، این روش را از سند های افتخار آمیز خود دانسته و موجب خواهد شد تا به پیروی از پیشوای بزرگ اسلام در حفظ نسب خویش قیام نموده و به ثبت و ضبط اسامی سادات توجه بیشتری را مبذول دارند.

در نهایت باید گفت: حفظ و حراست انساب دودمان نبوی (ص) در همی ادوار به خصوص هزارۀ اول تاریخ اسلام در نهایت درجه اهمیت بوده و اشراف و سادات و عموم دانشمندان به علم نسب و نسب شناسی توجه شایانی داشته و به انجام آن قیام می نموده اند.

مرحوم آیت الله سید شهاب الدین نجفی مرعشی هم درباره اهمیت علم شریف نسب نوشته اند:

«بر کسی که توجه دارد و آگاه است، پوشیده نیست که از جمله مهمترین و بالاترین علوم، یکی علم  شریف نسب است و دانشمندان اسلام و بزرگان حدیث و تاریخ کوشیده اند تا در این رشته والای علمی، صدها بلکه هزارها کتاب تالیف کنند،خلاصه آنکه مقام این رشته از والاترین و برترین مقامات است،از این رو، خامۀ زبدگان فضیلت در اطراف این موضوع به گردش در افتاده و از آن خامه ها،کتابها و نوشته های فراوان و تالیفات و رساله های بسیاری به رشتۀ تحریر در آمده است افسوس که دانشمندان این رشته مهم علمی از میان رفتند و به رحمت خدا پیوستند، دریغا بر فقدان بزرگان رجال علم نسب لذا از دانشمندان این عصر این امید را دارم که در تربیت و پرورش جوانان پر تلاش بکوشند و آنان نیز به جمع آوری کتاب های مشجر و مبسوط همت گمارند.

و اما دریغ

اهمیت و توجه زیاد معصومین (ع) به علم نسب و قیام دانشمندان به ثبت و ضبط شجره نامه خاندان رسالت و ارزش این کارها به کوتاهی در بالا گذشت، اما متاسفانه در دو قرن اخیر عوامل  گوناگون داخلی و خارجی موجب گردیده تا بسیاری از سادات و ذراری معصومین (ع) از اصل و نسب و ثبت و ضبط اسامی اجداد و دیگر اعضاء خاندان های خود غفلت نمایند و بنیان مرصوص و محکم نسب های گذشته را سست و بی اهمیت جلوه دهند، ((در همین ایام که این حقیر وظیفۀ اندکی را در نسب شناسی بر عهده گرفته و به انجام وظیفه مشغول می باشم، برخورد های منفی و در برخی موارد مایوس کننده ای را از گروه زیادی از سادات مشاهده نموده ام که قابل تصور و مقایسه با عمل گذشتگان آنها نمی باشد)) لذادر اینجا بر آن شدم برای اراﺋه نمونه ای از این بی توجهی ها، نامه ای درد آور از پیشوای سخت کوش و والامقام عصر و زمان خود، حضرت آیة اﷲ سید حسین حسنی طباطبایی بروجردی از مراجع بزرگ تقلید قرن چهاردهم را برای توجه و تنبه سادات عظیم الشان عینا اراﺋه دهم.

مرحوم آیت الله حاج آقا حسین بروجردی اعلی ا... مقامه که خود از بزرگان علما تراجم و رجال و محققین در علم انساب بوده،همواره در امر حفظ انساب سادات پافشاری و اهتمامی  عجیب داشته اند،از جمله در نامه اینکه به مرحوم حجة الاسلام و المسلمین آقای حاج شیخ محمد حسن عالم نجف آبادی اصفهانی مرقوم فرمودند و ایشان در اول کتابش (فضیلة السادة) به چاب رسانیده، پس از آنکه مقام نقابت سادات، و اهمیت ضبط انساب را بیان فرموده در آخر نامه خود چنین می فرمایند:نمی دانم چه بدبختی است که در این عصر دامنگیر سادات شده، مطلبی را که این مقدار دارای اهیت است،امروزه حفظ آن را علاوه بر اینکه اهمیت نمی دهند از برای خود ننگ و عار حساب می کنند.آه آه آه چقدر سادات از وظایف خود غافل شده اند و موجبات افتخار خود را از دست می دهند، از خداوند عز شانه مسالت می کنیم که عامه مسلمانان خصوصا سادات و منتسبین به پیغمبر اکرم (ص) را از این خواب گران رهایی بخشد، تا وظایفی که تقریبا می توان گفت از واجبات یا مستحبات موکده است آشنا شوند،و موجبات افتخار خود را از دست ندهند،خواهشمندیم در جمعی که بزرگان سادات متجمع باشند مکتوب حقیر را به آنها گوشزد فرمایید. 28 ذیقعده سنه 1377 قمری، حسین الطباطبایی البرجردی.

......

ضمنا برای آشنا شدن با احادیثی که در مدح علم نسب و فراگرفتن آن، احادیث معتبر و غیر معتبردر نسب پیامبر(ص) و سادات، آشنا شدن با تعدادی از کتابهای نسب شناسی و ثبت و ضبط اسامی سادات آشنا شدن با معانی شریف،سید_نقیب_صدر و بسیاری از مطالب سودمند دیگر، به خصوص اهتمام بسیاری از علما و سادات در حفظ نسب سادات و ... به مقدمه جلد اول کتاب (جامع انساب)، تالیف آیت الله سید محمد علی موسوی روضاتی، صفحات 12 تا80 مراجعه فرمایید.

محمد قاسم هاشمی

زمستان 1382 هجری شمسمی